کمبود منابع مالی دانشگاه ها مشکلی است که کم و بیش همه کشورهای جهان با آن مواجه‌اند. اما این مشکل در کشورهای توسعه نیافته پررنگ تر به نظر می رسد چرا که به دنبال درپیش گرفتن سیاست اقتصاد بازار آزاد، نقش حمایتی دولت کاهش یافته و به تقلیل مخارج دولت و از جمله مخارج آموزش عالی در این کشورها منجر شده است.

به گزارش سرویس دانشگاهی ایسنا، معمولا دانشگاه های دنیا برای تامین بودجه خود از پنج منبع بودجه دولتی، ارتباط با صنعت و خدمات و فروش خدمات آموزشی و پژوهشی، شهریه دانشجویی، کمک های مردمی (موقوفات) و کمک های خارجی استفاده می کنند به طوری که اگر در یکی از این زمینه ها با مشکل تامین مالی مواجه شوند، می توانند دیگر زمینه ها را فعال و به جبران کسری بودجه خود اقدام کنند.

در کشور ما اکثر دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی به بودجه دولتی متصل بوده و یا با وجود دریافت شهریه از دانشجویان شهریه، از بودجه دولتی نیز استفاده می کنند. اما به جرات می توان گفت دانشگاه آزاد اسلامی تنها موسسه آموزش عالی در کشور است که تلاش دارد بدون استفاده از پول نفت و منابع دولتی فعالیت کند.

کاهش جمعیت جوان کشور طی دهه اخیر و به تبع آن کاهش متقاضیان ورود به دانشگاه ها از یک سو و اعطای مجوز فعالیت به تعداد بسیاری از موسسات آموزش عالی در دولت گذشته از دیگر سو باعث شد تا 50 درصد از صندلی های دانشگاه آزاد خالی مانده و بسیاری از واحدها با چالش مالی روبرو شوند به گونه ای که در تامین هزینه های جاری خود نیز با مشکل روبرو شوند.

در این میان علاوه بر برخوردهای سیاسی با این دانشگاه، مشکلات اقتصادی و قرار گرفتن کشور در شرایط تحریم نیز باعث شد تا دانشگاه نتواند در مسیر توسعه کیفی بگذارد.

اگرچه دولت تدبیر و امید دانشگاه آزاد اسلامی را رقیب خود نمی‌داند اما متاسفانه تبعات تصمیمات و اقدامات دولت گذشته همچنان بر بدنه آمورش عالی کشور باقی مانده است. به طوری که بر اساس آخرین آمارها به جز دانشگاه آزاد اسلامی 2240 واحد دانشگاهی اعم از دولتی یا غیردولتی در کشور فعال است که عمده این موسسات در دولت گذشته و در شهرهایی ساخته شده که حداقل یک واحد دانشگاهی اعم از آزاد و پیام نور در آن دایر بودند.

توسعه بی‌رویه موسسات آموزش عالی در دولت گذشته که به باور بسیاری از کارشناسان با هدف به حاشیه بردن دانشگاه آزاد صورت گرفت علاوه بر آنکه حیات اقتصادی آنها را با مخاطره مواجه ساخت موجب ظهور پدیده ” صندلی خالی” در دانشگاه ها شد به عنوان مثال 237 واحد زیانده به همراه بدهی های میلیاردی که موعد پرداخت بسیاری از آن فرا رسیده بود، اولین و مهمترین چالشی بود که دکتر میرزاده رییس دانشگاه آزاد پس از تکیه زدن بر کرسی ریاست این دانشگاه از آن سخن گفت.

دانشگاه های معتبر دنیا چگونه هزینه های خود را تامین می کنند؟

با توجه به بررسی انواع منابع مالی در دانشگاه های مختلف دنیا می توان دریافت علاوه بر اینکه اکثر دانشگاههای دنیا منابع ثابتی(مانند کمک دولت و شهریه ها) دارند، اما همواه کوشش می کنند تا راه‌های نوینی را برای تولید درآمد بیابند. استفاده از راهکارهای آموزشی و پژوهشی، بهره بردن از فروش انواع خدمات و … از جمله منابع تامین مالی هستند که در سالهای اخیر به آنها توجه بیشتری شده است.

در سال 2011 تحقیقی توسط پژوهشگران دانشگاه ام‌آی‌تی پیرامون شیوه های درآمدزایی از طریق توسعه فعالیت های اقتصادی دانش بنیان صورت گرفت که حاوی نکات قابل تاملی است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد اگر شرکت‌های ایجاد شده توسط فارغ‌التحصیلان این دانشگاه را به صورت یک کشور فرض کنیم، در یک تخمین بدبینانه، مجموع درآمد سالیانه این شرکتها با اقتصاد هفدهم دنیا برابری می‌کند.

همچنین در یک نگاه متعادل‌تر و بر پایه اطلاعات و تحلیل‌های این مطالعه ادعا شده است که 25 هزار و 800 شرکت فعال (تا پایان سال 2006) توسط فارغ‌التحصیلان این دانشگاه شکل گرفته که حدود 3 میلیون و 300 هزار نفر را به اشتغال در آورده و حجم درآمد سالیانه آنها حدود 2000 میلیارد دلار است که از این نظر با اقتصاد یازدهم دنیا برابری می‌کند. ( براساس آمار بانک جهانی و با درنظرگرفتن شاخص تولید ناخالص داخلی، ایران در سال 2012 کشور بیست و دوم دنیا بوده است).

این مطالعه بررسی همه‌جانبه‌ای از نقش دانشگاه ام‌ای‌تی در اقتصاد آمریکا و اطلاعات و تحلیل‌های جالب توجهی از شرکت‌های ایجاد شده توسط این دانشگاه و فارغ‌التحصیلانش ارایه می‌دهد.

با توجه به مشکلات متعدد مالی دانشگاه آزاد اسلامی، تجربه موفق دانشگاهی مانند ام‌آی‌تی یا استنفورد در تامین درآمدها از منابع غیرشهریه‌ای ایده فعالیت دکتر میرزاده قرار گرفت. این ایده باعث شد تا وی در اولین روزهای کاری خود اقدام به تشکیل شورایی به نام اقتصاد دانش‌بنیان کند تا به این وسیله به بررسی شیوه‌های درآمدزایی برای دانشگاه و خارج ساختن واحدها از حالت زیاندهی بپردازد.

دانشگاه باکیفیت وابستگی کمتری به شهریه دارد

معاون برنامه‌ریزی و امور اقتصادی دانش‌بنیان دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است: دانشگاه امروزی دانشگاهی فن آفرین است که وابستگی کمتری به شهریه دارد. فریدون رهنمای‌رودپشتی می‌گوید: «دانشگاه آزاد اسلامی کاهش وابستگی به شهریه را در دستور کار خود قرار داده است تا دانشگاهی باکیفیت باشد، چراکه معتقد است دانشگاه باکیفیت و رقابت‌پذیر دانشگاهی است که وابستگی کمتری به شهریه داشته باشد.» به همین دلیل به خاطر تحقق در آمد 10 درصدی غیر شهریه ای در جهت کاهش شهریه ها از مهر 94 تا مهر 95 شهریه ثابت دانشجویان موجود نسبت به سال گذشته افزایش نیافت.

رهنمای رودپشتی از کاهش وابستگی دانشگاه آزاد اسلامی به شهریه سخن گفته و تاکید می کند: «این دانشگاه نمی‌خواهد تمام منابع مالی خود را از شهریه تامین کند، زیرا علاقه‌مند نیست به خانواده‌ها و دانشجویان فشار وارد شود».

از این رو با توجه به آنچه گفته شد در تنظیم بودجه سال 92 قرار شد تا تمامی واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی 12 درصد از درآمد خود را از طرق غیر شهریه ای مانند فعالیت های دانش بنیان، تبدیل به احسن کردن اموال، مدیریت هزینه ها و … تامین کنند. این رقم در بودجه سال 93 به 16 درصد افزایش یافت. اگرچه از نگاه کارشناسان فعالیت های دانش بنیان امور اقتصادی زودبازدهی به شمار نمی روند اما آمار منتشر شده از سوی واحدها در پایان سال 93 حاکی از موفقیت از طرح های به اجرا درآمده در واحدها داشت.

بیش از 252 واحد در سال 93 سوددهی خوبی داشته اند

سوددهی 252 واحد در سال 93، آخرین آماری است که چندی پیش از سوی دکتر میرزاده درخصوص وضعیت مالی واحدها منتشر شد.

وی با تأکید بر اینکه از 440 واحد دانشگاه آزاد اسلامی در سال 93، بیش از 252 واحد سوددهی خوبی داشته اند، گفت: «این واحدها موفق شده اند بالای 90درصد از برنامه های خود را اجرایی کنند و خوشبختانه 10درصد درآمد غیرشهریه ای در سال 93 برای دانشگاه آزاد اسلامی حاصل شده است.»

رییس دانشگاه آزاد با بیان اینکه هنوز هم واحدهای زیان‌ده در دانشگاه آزاد اسلامی وجود دارند، گفت: «این واحدها باید از طریق تأسیس شرکت های دانش بنیان، خدمات به صنعت و مأموریت گرایی، در جهت خروج از زیاندهی تلاش کنند در غیر این صورت باید برای تجمیع، انحلال یا ادغام این واحدها در جلسه های هیأت امنا تصمیم گیری شود.»

در واقع چه با نگاه الگوبرداری از دانشگاه‌های برتر و مطرح دنیا و چه به جهت پیروی از سیاست‌های کلی و بالادستی کشور، چاره‌ای جز حرکت به سمت تحقق دانشگاه کارآفرین و ارزش آفرین وجود ندارد.

خوشبختانه رویکردهای چند سال اخیر دانشگاه آزاد مانند توسعه تحصیلات تکمیلی، ایجاد شهرک های فناوری، توسعه شبکه های آزمایشگاهی در راستای توجه به تجاری‌سازی فناوری، نویدبخش این مهم است که دانشگاه آزاد می‌تواند ضمن حفظ و ارتقای کیفیت آموزشی و پژوهشی خود، نسبت به حل مسایل جامعه صنعتی کشور نیز موثر باشد و نقش فعال‌تری را در توسعه اقتصادی و فناوری کشور ایفا کند. اکنون دانشگاه آزاد پرچمدار اول دوره های تحصیلات تکمیلی است و بیش از 56 درصد دانشجویان تحصیلات تکمیلی در این دانشگاه تحصیل می کنند.