فن پاسخ گویی به آزمونهای چهار جوابی

مقاله ای از مهندس دهقان

مسئله گزینش و انتخاب در دانشگاه ها از زمانی آغاز شد که تعداد داوطلبان ورود به دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی بیش از ظرفیت این مؤسسات گردید. برای دانشجو از بین این داوطلبان لاجرم باید ملاکی بکار می رفت. در ابتدا چون کل تعداد داوطلب رقم چندان بزرگی را تشکیل نمی داد، از روش های معمولی امتحان که در کلاس های دبیرستان یا دانشگاه بکار می رفت استفاده می گردید، یعنی تعدادی سؤالات تشریحی یا انشائی به داوطلب داده می شد، سپس داوطلب به تفصیل به آن سؤالات تشریحی یا انشائی پاسخ می گفت، آنگاه ورقه ها بوسیله مربیان یا استادان دانشگاه تصحیح می گردید و بر اساس نمره ای که به داوطلبان داده می شد، تعداد لازم از بین آنان انتخاب می گردید. این روش امتحان کردن و گزینش ضمن اینکه دارای این فایده بود که از طریق سؤالات گسترده پاسخ یا تشریحی، یا انشائی اطلاعات نسبتاً جامعی در زمینه های درسی از داوطلب گرفته می شد، مشکلاتی نیز در بر داشت. یکی از مشکلات اینگونه امتحان کردن مسئله نظری بودن یا تقریبی بودن نمرات اینگونه امتحانات بود، بدین نحو که نظر تصحیح کننده در نمرات می توانست بسیار مؤثر باشد. علاوه بر این، مشکل بسیار مهم و اساسی اینگونه امتحانات که بتدریج جدی تر می گردید مسئله زمان لازم برای تصحیح و ارزشیابی آنها بود. بتدریج که تعداد داوطلب زیادتر می گردید این مسأله حادتر می شد، بنحوی که عملاً امتحان کردن از یک گروه چند ده هزار نفری با آن طریق غیر ممکن می شد. با توجه به مشکلات فوق، فکر استفاده از قالب های آزمون های بسته پاسخ، بویژه فرم های چند گزینه ای بتدریج قوت گرفت به نحوی که در کنکور سال ۱۳۴۲ برای اولین بار آزمون های چند گزینه ای برای انتخاب دانشجو مورد استفاده واقع شد و بتدریج استفاده واقع شد و بتدریج استفاده از این نوع آزمونها جایگزین روش های قبلی گردید(هر چند که از سال ۴۳ تا ۴۸ دانشگاه های دولتی و اغلب مؤسسات خصوصی آموزش عالی به تبعیت از دانشگاه تهران شیوه تستی را رها کردند و طرح سؤالات یک جوابی و تصحیح و محاسبه دستی را ترجیح دادند) و طرح چند گزینه ای ریخته و روی آنان بکار برند و در مدت کوتاهی (با استفاده از افراد نیمه ماهر به عنوان تصحیح کننده و بعداً با استفاده از کامپیوتر) نتایج را استخراج کرده و بر اساس بالاترین نمرات، افراد مورد نیاز دانشگاه ها را انتخاب و به کلاس ها بفرستند. این سهولت ها و محاسنی که در این روش امتحان کردن وجود داشت مسئولان انتخاب دانشجو و برگزار کنندگان امتحانات را از درک مسائل فنی بسیار جدی که در راه استفاده از این آزمونها موجود بود بازداشت و در نتیجه بی توجهی به مبانی علمی و اساس روانسنجی اینگونه آزمونها مشکلات بسیار بوجود آورد. بحث درباره مشکلات و نقایص ملاکها امتحانات ورودی و نقد علمی آنان در حوصله این جزوه نیست، ضمن اینکه هدف این مجموعه نیز نقادی امتحانات ورودی نمی باشد و اما از آنجا که آگاهی به پاره ای از مسائل مربوط به آزمون ها خود کمکی برای شناخت ماهیت آنها و در نتیجه راهنمائی برای داوطلبان در پاسخ دادن به این آزمونهاست، در این کتاب پاره ای از مسائل و مشکلات مربوط به این زمینه را مورد بررسی قرار خواهیم دید که چگونه نقص قواعد و قوانین آزمون سازی در پاره ای از موارد به امتحان شونده در راه رسیدن به پاسخ درست سؤالات کمک می کند. بنابراین، هدف ما در این کتاب اینست که نکاتی از فن آزمون سازی که برای داوطلب آگاهی به آنها مفید است مورد بحث قرار دهیم و با بررسی عیب و نقص سؤالات چند گزینه ای، داوطلب را برای پاسخگوئی به این گونه سؤالات آماده سازیم. تحقیقات و مطالعات گوناگون نشان داده است که آموزش فنون آزمون سازی توانایی امتحان شونده را برای پاسخگوئی به سؤالات عینی افزایش می دهد. نمونه ای از این تحقیقات، تحقیقی است که وسیله وال استرم و بئرسما انجام گرفت. آنها به دانش آموزان کلاس نهم روش آزمون سازی و نیز خطاهائی را که در ساختن آزمون های چند گزینه ای پیش می آید آموختند، آنگاه نمره آنها را دریک آزمون چند گزینه ای درسی با نمره گروهی از همکلاسانشان که در مطالب مورد سنجش هم پایه بودند مقایسه کردند و مشاهده نمودند که گروهی که مطالبی درباره آزمون سازی یاد گرفته بودند نتایج بسیار بهتری کسب کردند. انگیزه نویسنده کتاب این بوده است که به گروهی از داوطلبان که امکانات کمتری جهت آماده شدن باری شرکت در امتحانات ورودی دارند کمک کند. امکان رفتن به کلاس های کنکور، گرفتن نوار ها، کتابها، آزمونها وغیره ابری تعداد کمی از شرکت کنندگان موجود است و اکثر داوطلبان به چنین امکاناتی دسترسی ندارند، به ویژه داوطلبانی که در شهر های دور زندگی می کنند یا آنانی که قدرت مالی ندارند تا از چنین امکاناتی بهره برند. در این بخش از کتاب که با راهنمایی چند تن از اساتید بزرگوار و عزیزم در دانشگاه روانشناسی تهران که صاحب نظر در زمینه آزمون سازی هستند، تهیه شده است کوشش بر این بوده است که مطالب تخصصی لازم برای داوطلبان شرکت در امتحانات ورودی دانشگاه ها بازبان نسبتاً ساده ای بیان گردد. در فصل اول این کتاب کلیاتی درباره ی آزمون های عینی بویژه آزمون های چند گزینه ای و ویژگی های اساسی روانسنجی آنها گفته می شود. در فصل دوم حدس و گمان در آزمون های چند گزینه ای و راه هایی که داوطلب میتواند از عامل حدس در پاسخ گویی به سؤالات بهره گیرد مورد بحث قرار میگیرد. در فصل سوم نکاتی در زمینه تهیه آزمون های چند گزینه ای با مثال های متعدد برای راهنمایی داوطلب در پاسخ گویی به این سؤالات بیان می شود. مطالب فصول مختلف این کتاب تقریباً مستقل از هم نوشته شده اند، بنابراین اگر خواننده مطالعه برخی از فصول را لازم ندید می تواند به فصول یا فصولی که علاقه بیشتری دارد مراجعه کند ولی توصیه می کنیم که در حد امکان تمام مطالب کتاب خوانده شود. هر چند که نویسنده به نارسائی ها و نقایص این کتاب اذعان دارد ولی معتقد است مطالعه آن برای هر کس که بخواهد به آزمون یا آزمون های چند گزینه ای پاسخ دهد بسیار مفید است.

فن پاسخگوئی به آزمون های چهار جوابی

آزمون ها کلمه آزمون که در مقابل کلمه خارجی بکار رفته است به معنی وسیع کلمه عبارتست از هر گونه ملاک یا ابزار سنجش و اندازه گیری و به معنی محدودتر، این کلمه بیشتر در اندازه گیریهای روانی-تربیتی بکار می رود و عبارتست از مجموعه ای از سؤالات که برای سنجش استعداد خاصی تهیه شده است. آزمون ها از جهات مختلف تقسیم بندی شده اند. از جهت محتوا آزمونها را به چند دسته تقسیم کرده اند: آزمونهای هوش کلی، آزمونهای استعدادهای ویژه، آزمونهای پیشرفت تحصیلی و پرسشنامه های سنجش رغبت و علائق. چون در امتحانات ورودی از آزمونهای هوش و آزمونهای پیشرفت تحصیلی استفاده می شود به اجمال درباره این دو دسته سخن خواهیم گفت. آزمونهای هوش که در امتحانات ورودی دانشگاه های ایران (سالهای گذشته) بکار می روند از نوع گروهی و بر پایه تئوری تحلیل عوامل ساخته شده اند. این آزمونها معمولاً شامل دو بخش کلامی و غیر کلامی یا شکلی است. بخش کلامی غالباً شامل قسمتهائی مانند استدلال کلامی، روابط عددی، تکمیل جمله ها، تأثیر روانی کلمات، حافظه و غیره می باشد و بخش غیر کلامی از قسمتهائی نظیر استدلال شکلی، روابط فضائی، نسبت به اشکال و غیره تشکیل شده است. آزمونهای پیشرفت تحصیلی در واقع میزان دانش تسلط فرد به موضوعات درسی مدرسه ای را اندازه می گیرند. در امتحانات ورودی آزمونهای پیشرفت تحصیلی متعددی در زمینه های مختلف درسی ساخته و اجرا می شوند. برخی از این آزمونها مانند زبان انگلیسی، ایدئولوژی، زبان فارسی و غیره تقریباً برای همه رشته ها یکسان است و برخی از آنها در رشته های خاصی بکار می روند. آزمونهای پیشرفت تحصیلی هم به شکل انشائی و هم به شکل عینی مطرح می شود. همه داوطلبان با شکل سؤالات انشائی به خوبی آشنائی دارند. سؤالات انشائی خود به دو صورت است: گسترده پاسخ و کوتاه پاسخ. در سؤالات گسترده پاسخ شخص آزادی عمل دارد که در محدوده زمان داده شده در پاسخ سؤال هر چه می تواند بنویسد اما در سؤالات کوتاه پاسخ، پاسخ ها محدود به یک کلمه، احیاناً یک عبارت است. مثلاً: نام ماده سمی در برگهای تنباکو وجود دارد چیست؟ سؤالات کوته پاسخ را می توان به شکل کامل کردنی مطرح کرد. مثلاً: نام ماده سمی که در برگ های تنباکو وجود دارد… است. که پاسخگو با قرار دادن یک کلمه یا عبارت کوتاه جای خالی جمله را کامل می کند.

در سؤالات بسته و یا عینی،هر سؤال شامل یک متن و تعدادی گزینه یا پاسخ است که شخص باید پاسخ درست را از بین گزینه ها انتخاب کند. سؤالات عینی به شکل های گوناگون ارائه شده اند که مشهورترین شکلهای آن دو حالتی، چند گزینه ای و جور کردنی است. سؤالات دو حالتی ممکن است به شکل صحیح-غلط باشد که در آن صورت متن سؤال به صورت جمله ای مطرح می شود که پاسخگو باید رو«ص» یا «غ»علامت بزند یعنی مشخص کند که جمله صحیح است یا غلط مثلاً: پیغمبر اسلام (ص) در هیچ مکتبی درس نخوانده بود. ص غ که باید روی «ص» یا صحیح علامت زد. سؤالات دو حالتی به شکل آری- نه نیز مطرح می گردند. مثلاً: نام چند شهر در زیر داده شده است. برای شهرهایی که پایتخت هستند روی «آری» و شهرهایی که پایتخت نیستند روی «نه» علامت بزنید. ۱٫لندن آری نه ۲٫شیکاگو آری نه ۳٫استانبول آری نه سؤالات دو حالتی به شکل های گوناگون دیگری نیز مطرح شده اند. هر چند که ساختن سؤالات دو حالتی نسبتاً ساده است ولی ایرادات و اشکالاتی بر آنها وارد است. مهمترین مسئله در سؤالات دو حالتی این است که حدس و گمان در پاسخ گوئی به این سؤالات بسیار مؤثر است. یعنی کسی که به محتوای مطالب مورد سؤال در فرم دو حالتی آگاهی نداشته باشد ممکن است با احتمال زیاد به نیمی از سؤالات پاسخ درست دهد. برای اینکه این عامل کمتر اثر گذاشته و خطای کمتری از این منبع حاصل گردد، شکل سؤالات چند گزینه ای مطرح گردیده است. سؤالات چند گزینه ای از یک متن یا ساقه سؤال و چند گزینه تشکیل یافته که تعداد گزینه ها معمولاً بین سه تا پنج گزینه است. در هر سؤال و چند گزینه یکی از گزینه ها به عنوان پاسخ درست یا بهترین پاسخ و دیگر گزینه ها به عنوان گزینه های انحرافی هستند. مثلاً سؤال زیر را در نظر بگیرید: صدای اول قلب، مربوط به بسته شدن ناگهانی کدام دریچه یا دریچه ها است؟ ۱٫ دریچه های سینی آئورتی و ششی ۲٫دریچه های دو لختی و سه لختی ۳٫دریچه سه لختی ۴٫ دریچه دو لختی این سؤال یک سؤال چهار گزینه ای است، چون دارای چهار پاسخ که پاسخ درست آن گزینه شماره ۲ است و گزینه های شماره ۱،۳ و ۴ پاسخ های غلط یا گزینه های انحرافی هستند. در بین انواع سؤالات عینی دیگر، فرم چند گزینه ای امروزه بیش از همه شهرت و کاربرد دارد. نگاهی به آزمون های استاندارد جدیدتر نشان می دهد که نوع سؤالات چند گزینه ای بطرز بسیار گسترده ای بکار می رود. دلیل این امر چیست؟ اول اینکه این نوع از سؤالات قابل تطبیق به زمینه های بسیار متفاوتی است. از این نوع سؤالات برای اندازه گیری تقریباً تمام عملکردهای آموزشی مورد نظر می توان استفاده کرد که شامل فرایندهای عالی تر ذهنی نیز می شود. دوم اینکه در سؤالات چند گزینه ای عامل حدس اثر کمتری دارد، بویژه در مقایسه با سؤالات صحیح – غلط هر چه تعداد گزینه ها بیشتر شود اثر عامل حدی کمتر می شود. سوم اینکه،با این نوع از سؤالات می توان پاسخنامه های کامپیوتری استفاده کرد و بوسیله ماشین آنها را تصحیح نمود.ضمن محاسنی که در مورد سؤالات چند گزینه ای ذکر گردید مشکلاتی نیز در این زمینه وجود دارد که این مشکلات را از کتاب تاکمن (فصل۴،صفحه۹۲) ذکر می کنیم. تهیه و تدارک این نوع سؤالات مشکل است چون ۱ برای این سؤالات گزینه های قابل قبولی باید تهیه کرد و ۲ برای آزمایش پاسخ درست و گزینه های انحرافی در این گونه سؤالات معمولاً نیاز به برخی آزمایش های مقدماتی، تحلیل و اصلاحات می باشد. این شرایط کاربرد چنین سوالاتی را محدود نموده است. ولی متأسفانه در پاره ای از موارد، سوالاتی مورد استفاده قرار گیرند که آزمایشهای لازم روی آنها انجام نگرفته و تغییرات و اصلاحات لازم در آنها بعمل نیامده است.

آزمون چهار گزینه ای

همانطور که قبلاً اشاره شد، معمولاً آزمون های چند گزینه ای بین سه تا پنج گزینه دارند که یکی از آنها به عنوان پاسخ درست یا بهترین پاسخ درست یا بهترین پاسخ و بقیه آنها گزینه های انحرافی هستند. نقش گزینه انحرافی اینست که احتمال پاسخ درست را بصورت تصادفی کمتر کند، یعنی کسی که پاسخ درست سؤال را نمی داند،یکی از این گزینه های انحرافی را انتخاب کند. بنابراین گزینه ها باید با پاسخ درست هماهنگ بوده و شباهت داشته باشد، در غیر این صورت نظر پاسخگو را به خود جلب نمی کند. یکی از مسائل مهم در آزمون های چند گزینه ای تهیه گزینه های انحرافی است، بر این اساس ساختن سوالاتی که پنج یا بیشتر از پنج گزینه مناسب داشته باشد دشوار است. از طرف دیگر، هر چه تعداد گزینه کمتر باشد، احتمال یافتن پاسخ درست بصورت تصادفی بیشتر می شود، یعنی عامل حدس اثر بیشتری در نتیجه آزمون می گذارد. با توجه به این محدودیتها و مشکلات است که آزمون های چهار گزینه ای رواج بیشتری یافته است، چون از طرفی تعداد گزینه های انحرافی در آنها چندان زیاد نیست، یعنی می توان با کمی تلاش برای یک سوال یک گزینه انحرافی فراهم کرد و از طرف دیگر این نوع سوالات با داشتن سه گزینه انحرافی شانس و تصادف را در پاسخ کمتر می کند. بر اساس آنچه گفته شد، اکنون از فرم سوال چهار گزینه ای بیش از هر فرم دیگر سوالات بسته استفاده می شود. تقریباً تمام سوالات تستی که در امتحانات ورودی دانشگاه های ایران بکار رفته به شکل سوالات چهار گزینه ای بوده است. بدین لحاظ مطالب این کتاب از این پی روی آزمونهای چهار گزینه ای متمرکز خواهد شد. فرم های دیگر آزمون های عینی در صفحات قبل به اختصار مورد بحث قرار گرفت تا خواننده کتاب این واقعیت را دریابد که سوالات آزمونهای پیشرفته تحصیلی صرفاً به فرم چهار جوابی نیست بلکه این سوالات به شکلها و فرم های بسیار متفاوت حتی فراتر از آنچه دراین مختصر مورد بحث قرار گرفته ارائه می شوند. ۱٫ قسمت اصلی یا ساقه یا متن سوالات چند گزینه ای دیگر از دو قسمت اساسی تشکیل شده است. ۲٫ فهرستی از گزینه ها با پاسخ ها چهار گزینه که یکی از آنها پاسخ درست و یا بهترین پاسخ است. گزینه های دیگر انحرافی، موجه نما و یا غلط انداز هستند که پاسخ درست را در بین خو جای داده اند و هدفشان اینست که اگر پاسخگو، پاسخ درست را نمی داند نظر او را به خودشان جلب کنند. متن سوالات چهار گزینه ای ممکن است به دو صورت مطرح گردد: به صورت عبارات استفهامی و یا بصورت عبارت ناقص، ساختن سوالات استفهامی نسبتاً آسانتر است. معمولاً کسانی که تجربه بیشتری در آزمون سازی دارند از فرم عبارات ناقص استفاده می کنند. با استفاده از فرم عبارات ناقص گزینه ها معمولاً کوتاهتر شده و زمان کمتری صرف خواندن سوالات می شود. مثلاً یکی از سوالات مطرح شده در کتابچه های راهنمای کنکور (کتاب شماره ۶، سوال ۵۵۹) بدین صورت است: ۱٫ آبی است که از جو می گیرند و حلال است. ۲٫ آبی است که از جو گرفته می شود و حرام است. ۳٫ آبی است که از جو گرفته شده و مکروه است. ۴٫ آبی است که از جو می گیرند و به آن«ماء الشعیر» گویند. در چهار گزینه این سوال که بصورت استفهامی بیان شده، عبارت «آبی است که از جو می گیرند» تکرار شده و موجب طولانی شدن گزینه ها گشته است.می توان سوال را به صورت عبارت ناقص تهیه کرد تا در فرم بهتری قرار گیرند: از نظر اسلام «فقاع»آبی است که از جو می گیرند و… ۱٫ حلال است ۲٫ حرام است ۳٫ مکروه است ۴٫ به آن ماء الشعیر می گویند. نوع معمولی سوالات چهار گزینه ای فقط یک پاسخ درست دارد. در نوع دیگری از این سوالات ممکن است تمام چهار گزینه درست باشند و از پاسخگو خواسته شود که بهترین پاسخ ممکن را انتخاب کند. مثلاً سوال ۳۳ هوش و استعداد یابی تحصیلی کنکور سراسری کشور در تیرماه ۵۳ چنین بوده است: فردی که وظایف خود را به نحو شایسته و بموقع انجام دهد فردی است: ۱٫ مؤمن ۲٫ مصمم ۳٫ وقت شناس ۴٫ مسئول طبق نظر سازنده سوال، مسئول یعنی گزینه ۴ بهترین پاسخ بوده است، البته فردی که وظایف خود را به نحو شایسته و بموقع انجام دهد می توان به او «مومن»،«مصمم» و«وقت شناس» نیز گفت. قبلاً اشاره شد که عده ای معتقدند که سوالات چند گزینه ای صرفاً فرایند بازشناسی و یا در بهترین حد، حافظه را می سنجد ولی اگر در ساختن سوالات چهار گزینه ای مهارت بکار می رود می توان بسیاری از استعداد های عالی ذهن را در زمینه های تحصیلی سنجید. با این سوالات می شود سطوح مختلف یادگیری از بازشناسی تا کاربرد را مورد ارزیابی قرار داد. مثلاً سوالات زیر صرفاً حافظه را می سنجد: کدامیک از غذاهای زیر موقعی که در بدن سوخته می شود بیشترین تعداد کالری را تولید میکند: الف – ۱گرم چربی ب – ۱گرم نشاسته ج – ۱گرم شکر د – ۱گرم پروتئین می توان این سوال را به شکلی طرح کرد که یکی از عالیترین فرایند های ذهن یعنی کاربرد را بسنجد. سوالی که در زیر مطرح شده است تقریباً همان سوال بالا است که پاسخگو را به تفکر وا می دارد و در نتیجه سنجش بهتری از استعدادهای ذهنی او صورت می گیرد. کدامیک از موارد زیر را اگر از سهم یا رژیم غذائی روزانه کم کنیم بیشترین کاهش را در کالری موجب می شود. الف – ۱ قاشق غذا خوری کره ب – ۱ قاشق غذا خوری شکر
ج – ۱ قطعه نان گندم د – ۱ تخم مرغ پخته
فرم سوالات چهار گزینه ای به عنوان یک ابزار در دست سازنده آزمون است. اگر مهارت داشته باشد و بتواند خوب از این ابزار استفاده کند بهترین سوالات ممکن را می سازد و در اندازه گیری استعداد مورد سنجش موفق خواهد بود. او با یک آزمون ۵۰ سوالی خوب می تواند آموخته های فرم را در یک مطلب یا موضوع درسی مورد آزمایش قرار دهد و بر اساس نتایج آزمون قضاوت نسبتاً درستی درباره او بنماید ولی اگر از این ابزار بطرز نامناسبی استفاده شود مشکلات بسیار جدی ببار می آورد. اگر فرض کنیم که سوالات خوب تهیه شده باشند و تمام اجزاء آن به تفضیلی که می خواهیم دید مناسب باشند، باز هم همواره این خطر وجود دارد که سازنده آزمون به جای اینکه سطوح مختلف یادگیری را در نظر داشته و در هر سطح تعداد مناسبی از سوالات تهیه کند به سنجش حافظه محض بپردازد. بررسی اجمالی سوالات امتحانات ورودی در چند سال گذشته نشان دهنده اینست که این سوالات بیشتر حافظه را سنجیده اند. با چنین سوالاتی بیشتر کسانی به دانشگاه ها را می یابند که بتوانند بهتر حفظ کنند. قدرت استدلال، درک، تجزیه و تحلیل و فهم که پایه های کار واقعی دانشگاهی را تشکیل داده و منجر به خلاقیت در زمینه های علمی، ادبی و هنری می گردد در آنها کمتر مشاهده میشود.

متن سوال و شرایط آن در هر گونه سوالی متن یا ساقه سوال از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اگر پاسخگو متن سوال را نفهمد (چه سوالات انشائی و چه سوالات عینی) قادر نخواهد بود که بدان پاسخ دهد. در متن سوال باید اطلاعات لازم به پاسخگو داده شود ضمن اینکه باید از دادن اطلاعات اضافی خودداری شود. انشای متن سوال باید طوری باشد که هیچگونه مشکلی برای پاسخگو ایجاد نکند، هدف از سوال را بفهمد تا درصدد یافتن پاسخ برای آن باشد. قسمت اصلی یا متن سوال باید تا جایی که ممکن است ساده نوشته شده و قواعد دستوری درآن رعایت شده باشد. رعایت نکردن قواعد دستوری در متن سوال شده و حتی کسانی که پاسخ درست را می دانند گمراه می سازد. پاسخگو با خواندن متن سوال باید مطلب را بدون اینکه نیاز داشته باشد که برای فهم آن«؟» همه گزینه ها را مطالعه کند، درک نماید.
– سوال زیر را بررسی کنید: روابط ایران و کشور های اروپایی در دوره قاجار؟ (سوال شماره ۲۵) ۱٫ گسترش یافت ۲٫محدود شد ۳٫ متوقف شد ۴٫ قطع شد بطوریکه ملاحظه می شود متن سوال خود گویا نیست و پاسخگو باید گزینه ها را نیز بخواند که سوال را دریابد. تا جائی که ممکن است مطالب و نکات مربوط به سوال باید در متن آورده شود و گزینه ها کوتاه و مختصر باشد. این کار باعث صرفه جوئی در چاپ و تکثیر، صرفه جوئی در وقت پاسخگو برای خواندن سوالات ونیز کامل بودن متن سوال می شود.
در متن سوال فقط باید مطالب لازم و مربوط به سوال قید گردد. جملاتی که حذف آنها لطمه ای به فهم سوال نمی زنند باید از قلم انداخت. هم چنین از افزودن جزئیات نامربوط به سوال باید خودداری نمود. مثلاً فرض کنید که سازنده آزمون می خواهد بداند که پاسخگو روش محاسبه مساحت مثلث ۹۶/۱۹ و ارتفاع آن ۷/۷ است. مساحت آن کدام است؟ در اینجا بجز مفهوم مورد سنجش مطلب دیگر نیز اضافه شده است و آن سرعت محاسبات اعداد اعشاری است. سوال را می توانستند چنین بیان کنند که قاعده ۲۰ و ارتفاع ۸ است. در این حالت مشکل اعداد دیگر مطرح نبود. سازنده سوال باید دقت کند که یک سوال آزمون پاسخ به سوال دیگر نباشد. در پاره ای از موارد وقتی پاسخگو به پایان آزمون می رسد متوجه می شود که پاسخ به برخی از سوالات آزمون در متن سوال دیگری بیان شده است. متن سوالات چند گزینه ای باید طوری تهیه گردد که امکان تدارک گزینه های لازم برای آن باشد. چون در تحلیل و بررسی هایی که روی سوالات انجام می گیرد برخی از گزینه ها ممکن است نامناسب تشخیص داده شده و لازم باشد تعویض شوند باید بتوان برای متن سوال به اندازه کافی گزینه تهیه کرد. سازنده آزمون باید از نوشتن سوالاتی که نمی توان بیش از دو یا سه گزینه برای آنها تهیه کرد خودداری کند. اینگونه سوالات فرضهای اساسی آزمون های چند جوابی را نقض می کنند. مثلاً سوال زیر را در نظر بگیرید: هیچکدام از حاضران اطاق دیپلمه نیستند.(۱۲، سوالات هوش کنکور سراسری کشور در سال ۵۲ – گروه ریاضی) حسن در این اطاق است.حسن دیپلمه است. اگر جمله اول و دوم درست باشد جمله سوم ۱٫ ممکن است درست باشد و ممکن است درست نباشد. ۲٫ غیر ممکن است که درست باشد. ۳٫ غیر ممکن است که درست نباشد. ۴٫ هیچکدام از جوابها ۱،۲و ۳ درست نیست. گزینه ها برای این سوال بسیار نامناسب است. برای این سوال بصورتی که مطرح شده است دو گزینه بیشتر وجود ندارد. یا جمله سوم بر پایه جمله دوم دیگر درست است و یا درست نیست. گزینه های اول و چهارم غیر اصولی است و نمی توانند به عنوان گزینه های انحرافی عمل کنند یعنی غلط بودن آنها خیلی مشخص است. این سوال در واقع دو گزینه ای است و کوشش غیر منطقی سازنده سوال برای تبدیل آن به یک سوال چهار گزینه ای باعث شده است که گزینه های بی فایده مثل ۱و ۴ نوشته شود. متأسفانه در همین یک آزمون، یعنی سوالات هوش گروه ریاضی سال ۵۲، پنج سوال با این وضع و بدین فرم وجود دارد(سوالات شماره ۳۲۴،۳۳۶،۳۴۱،۳۴۸ و ۳۶۸ از منبع ۱۲ ). وقتی چنین سوالاتی که گزینه های انحرافی آن بدرستی عمل نمی کنند مطرح می گردد، پاسخگویی که جواب درست سوال را نمی داند ولی نسبت به عامل حدس و گمان آگاه است (در فصل دوم به تفصیل درباره این عامل بحث می کنیم) با احتمال زیاد قادر خواهد بود که به اینگونه سوالات جواب درست بدهد.
در فصل سوم کتاب درباره ویژگی های اساسی سوالات چهار گزینه ای باز هم سخن خواهیم گفت و نقایص و مسائلی که در ستون سوالات چهار جوابی امتحانات ورودی به چشم می خورد بررسی خواهیم کرد. با بررسی مسائل و مشکلات در این زمینه به داوطلبان راهنمائیهای لازم داده خواهد شد که چگونه از اشتباهات سازندگان آزمون ها و عدم مهارت آنان می توان استفاده کرد تا به پاسخ درست رسید. عدم رعایت قواعد در نوشتن سوالات و ناپختگی تهیه کنندگان مواد آزمون هر چند که به نوبه خود جای بسیار تأسف است و موجب می شود که با سنجشهای غیر اصولی حق بسیاری از داوطلبان با استعداد از بین رفته ولی بهر حال آگاهی به این مسائل داوطلبان را یاری خواهد کرد تا عملکرد بهتری در این امتحانات از خود نشان دهند. اگر آزمونها خوب تهیه شوند فقط کسانی که استعداد پاسخگوئی به سوالات آنرا دارند از عهده آن بر می آیند ولی اگر بد تهیه شوند افرادی که به مسائل و نقایص آن آشنا شوند بهتر از عهده آن بر می آیند تا کسانی که صرفاً به استعداد خود متکی باشند.
گزینه ها و شرایط آن شاید مشکل ترین مرحله در ساختن آزمونهای چند گزینه ای تهیه پاسخها یعنی تدارک یک پاسخ درست و گزینه های غلط یا گزینه های انحرافی باشد. دشواری تهیه سوالات چند گزینه ای در مقایسه با سایر سوالات عینی در انتخاب گزینه های غلط یا گزینه های انحرافی است. گزینه های انحرافی بایستی برای شخصی که پاسخ درست را نمی داند کاملاً موجه و درست بنظر برسد و در عین حال از پاسخ درست کاملاً قابل تمیز باشد. این گزینه ها طبق توصیه متخصصان آزمون سازی باید از نوع اشتباهات رایج باشد همان اشتباهاتی که اغلب پاسخ گویان مرتکب می شوند. بنابراین باید نوع اشتباهاتی را که اکثراً مرتکب می شوند در نظر گرفت و از آنها به عنوان گزینه های انحرافی استفاده کرد. گزینه هایی را که هیچ پاسخگویی انتخاب نمی کند در واقع گزینه های بی معنایی هستند و به اساس سوال لطمه می زنند. به مثال زیر توجه کنید:
(فصل ۴، صفحه ۹۳) ؟ است کدام ۱/۶ و ۱/۴ ، ۱/۲ کسرهای مشترک مخرج کوچکتری
گزینه های نامناسب گزینه های مناسب
الف- ۴ ب-۵ الف- ۶ ب- ۲۴
ج-۱۲ د- ۲ ج- ۱۲ د- ۸
گزینه های سمت چپ مناسب تر هستند چون هر کدام از گزینه ها حداقل مخرج مشترک دو تا از کسر ها می باشند و دو تا از آنها مخرج مشترک هر سه کسر هستند گزینه های انحرافی سمت راست مناسب نیستند چون به روشنی مشخص است نمی توانند پاسخ درست باشند. به دو مثال از آزمونهای سالهای گذشته توجه کنید. در مجموعه زیر جای علامت سوال چه عددی را باید گذاشت؟ (سوال ۲۵ کنکور سراسری،تیرماه ۵۳ ) ؟ ۳۳-۲۶-۲۰-۱۵-۱۱-۸-۶-۵ الف-۲۹ ب-۴ ج-۴۱ د-۴۲
در این سوال غلط بودن گزینه الف کاملاً مشخص است چون سری اعداد از چپ به راست افزایش پیدا کرده اند، بنابراین عدد بعد از ۳۳ باید بزرگتر از آن باشد یک نمونه دیگر: قانون اسلام از کدام یک از انواع قوانین زیر است؟( ۶،سوال شماره ۲۶۱ ) ۱٫ قانون ملی ۲٫قانون استبدادی فرد ۳٫ قانون استبدادی طبقاتی ۴٫ قانون مسلکی جهانی پاسخ درست این سوال همانطور که به روشنی از آن بر می آید گزینه ۴ است سه گزینه انحرافی بسیار نامناسب هستند. گزینه های ۲و۳ بار منفی نسبتاً زیاد دارند و نمی توانند بیانی از قانون اسلام باشند گزینه ۱ نیز بار منفی دارد. هر چند که بار منفی آن در حد گزینه های ۲و۳ نیست. بهر حال پاسخگو با توجه به اینکه متن سوال «قانون اسلام» است و نمی تواند و نمی بایست بصورت منفی یا ضعیفی تعریف شود گزینه ۴ که تنها گزینه ای است که ظاهر را مطلوب دارد انتخاب می کند. گزینه ها باید متناسب با متن سوال بوده و با آن هماهنگ باشند. همچنین گزینه ها باید هماهنگی را در بین خود حفظ کنند. محتوای هر گزینه باید با متن سوال ارتباط داشته باشد، گزینه های نامربوط بنظر پاسخگوی باهوش خیلی احمقانه می رسد. مثلاً به سوال زیر توجه کنید: بخشی از چشم گه به امواج نوری حساسیت دارد…نامیده می شود. الف- شبکیه ب- قرنیه ج- نای د- مری گزینه های ج و د نامناسب هستند چون هیچگونه ارتباطی با موضوع سوال ندارند و هماهنگ با گزینه های دیگر نیستند. گزینه ها نباید روی هم تداخل داشته باشند. اگر چنین شود ممکن است غلط بودن یک یا چند گزینه انحرافی به روشنی مشخص باشد. بعنوان مثال سوال زیر را ببینید:
اگر ۱₌x و ۰y≥ باشد،حاصل عبارت y5+x3+x کوچکتر از… است. الف- ۲ ب- ۵ ج- ۰ د- ۱ در این سوال گزینه ها با هم تداخل دارند. مثلاً اگر عدد حاصل بزرگتر از ۵ باشد، حتماً از ۰ و ۱و۲ بزرگتر است و کوچکتر از آن نیست.در این سوال کافی است که پاسخگو به علائم مثبت و«x3» توجه کند که در آن صورت مطمئن خواهد شد که حاصل این عبارت نباید کمتر از ۴ باشد و بلافاصله گزینه های الف،ج و د را حذف می کند و تنها گزینه باقیمانده یعنی ب را علامت می زند. بعد از اینکه آزمون های چند گزینه ای با مهارت تهیه گردید و در ساختن آنها دستور العمل های علمی روانسنجی مورد توجه قرار گرفت و آزمون از هر جهت مناسب بنظر رسید، باید مطالعات و بررسیها و محاسبات پیچیده ای روی آنها انجام گیرد تا در عمل شخص مطمئن گردد که آزمون ها از ویژگی های مطلوب برخوردارند. آزمونهایی که ساخته می شوند معمولاً روی گروه از افراد بصورت آزمایشی بکار می رود و بررسی ها و محاسبات پیچیده ای روی آنها انجام می گیرد. این مرحله را اصطلاحاً تحلیل مواد گویند که در کتابهای خارجی که به عنوان مرجع در پایان این کتاب داده شده است این روش ها مورد بحث قرار گرفته اند. مرحله تحلیل مواد قدم در راه استاندارد کردن آزمون های هوش، پیشرفت تحصیلی و غیره است که متأسفانه این مرحله تاکنون روی هیچ یک از آزمون های ورودی دانشگاه ها قبل از اجرای واقعی انجام نگرفته و در نتیجه به تجربه مشخص شده است که بسیاری از این آزمون ها (که بین سالها ۴۹ تا ۵۷) بکار رفته برای داوطلبان چندان مناسب نبوده است(در صورت تمایل برای آگاهی به چنین مسائلی به رساله هی دانشجویان فوق لیسانس مدرسه عالی پارس در سال ۵۹ که تعداد از آنها به این موضوع اختصاص یافته مراجعه فرمایید).
گزینه درست(پاسخ)
در هر فرم سوال چند گزینه ای، قاعدتاً یکی از گزینه ها به عنوان پاسخ درست یا بهترین پاسخ در نظر گرفته شده است. در مواردی از سوالات چهار گزینه ای دیده است که یا سوال اصلاً پاسخ درست ندارد یا اینکه چند پاسخ درست برای آن وجود دارد که این خود دلیل عدم دقت در ساخت آزمونها و عدم انجام مطالعات روانسنجی (تحلیل مواد) روی آنهاست. بهر حال در اکثر موارد یک پاسخ درست یا درست تر وجود دارد. عدم مهارت در ساخت آزمون باعث می شود که پاسخ درست بیش از حد مورد نظر خود نمائی کند. این خود نمائی به دلایل گوناگون است. ممکن است مشخص بودن پاسخ آزمون به دلیل طولانی بودن و کامل بودن آن باشد. مثلاً به سوال زیر توجه کنید: «طریق القدس» چیست؟ (۶، سوال ۶۱) ۱٫ نام مکانی است در شهر مکه ۲٫ نام شهری است در جنوب ایران ۳٫ نام عملیاتی است که بوسیله آن رزمندگان اسلام شهر بستان را آزاد کردند. ۴٫ اسم است. گزینه ۳ که پاسخ درست سوال است بطوریکه ملاحظه می شود طولانی تر از سه گزینه دیگر است و نظر پاسخگو را به خود جلب می کند. ممکن است به دلیل شباهت یک کلمه در متن سوال با یک کلمه در یکی از گزینه ها پاسخ درست مشخص شود. به سوال زیر توجه کنید: طبق اصل پنجم قانون اساسی در زمان غیبت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه، ولایت و امامت بر عهده: ۱٫ شورای نگهبان ۲٫ شورای عالی قضایی ۳٫ مردم ۴٫ ولایت فقیه پاسخ درست یعنی گزینه ۴ با متن از نظر کلامی شباهت دارد. کلمه «ولایت» هم در متن و هم در گزینه درست است که پاسخگو را به آن راهنمایی می کند. ممکن است اشتباهات دستوری موجب گردد که پاسخ درست مشخص شود، مثلاً اشاراتی نظیر افعال یا مفرد و جمع بودن آنها ممکن است پاسخگو را به پاسخ درست راهنمائی کند.به عنوان نمونه ای از اینگونه اشتباهات، سوال زیر را بررسی کنید: طبق اصل شصت و یکم، اعمال قوه قضائیه بوسیله چه ارگانی اداره می شود؟(۶،سوال شماره ۱۵) ۱٫ وزیر دادگستری ۲٫ رئیس دیوان عالی کشور ۳٫ دادگاه های دادگستری ۴٫ دادستان انقلاب
بطوریکه ملاحظه می شود در متن کلمه ارگان به کار رفته که این خود پاسخ درست را مشخص می کند چون جز در گزینه ۳ یعنی دادگاه های دادگستری هیچکدام از موارد یاد شده در گزینه های دیگر را نمی توان ارگان نامید. بنابراین عدم تناسب چند گزینه با متن سوال پاسخ درست را روشن می کند.
حدس و گمان
یکی از ایرادات مهم به سوالات عینی یا سوالات بسته مسئله اثر حدس و گمان بود. ممکن است پاسخگوئی که هیچگونه اطلاعی از متن سوال نداشته و از دانشی که بوسیله آزمون سنجیده می شود بهره ای نبرده باشد فقط بصورت تصادفی نمره بالائی از آزمون بدست آورد. دریک آزمون که سوالات آن بصورت صحیح و غلط است پاسخگوئی که از محتوای آن چیزی نمی داند به احتمال زیاد نیمی از نمره کل آزمون را بدست می آورد. ولی هدف از آزمون کردن اینست که پاسخگو چه می داند، نه اینکه چقدر پاسخ به سوالات چهار جوابی را دریافته اند می دانند که چگونه حدی بزنند تا بهترین نتیجه ممکن را بدست آورند. در آزمون های عینی مسئله تاثیر عامل حدس موقعی جدی می شود که سوالات دو حالتی هستند، یا تعداد سوالات آزمون خیلی کم است، و یا موقعی که سوالات آزمون برای پاسخگو بسیار دشوار است، و مهمتر از همه موقعی که در ساختن آزمون رعایت قواعد و قوانین آزمون سازی نشده است. با افزایش تعداد گزینه های انحرافی و تبدیل فرم دو گزینه ای به فرم چهار یا پنج گزینه ای می توان اثر عامل حدس را کاهش داد. افزودن به تعداد سوالات و همچنین ساختن سوالاتی که درجه دشواری آنها برای آزمایش شونده مناسب است نیز از اثر عامل حدس می کاهد. همچنین دادن وقت کافی به آزمایش شوندگان باری کامل کردن آزمون و اطمینان بر اینکه تمام سوالات واقعاً گزینه های انحرافی مناسب و جالبی دارند اقدام مؤثری در راه کاهش عامل حدس است(۳، صفحه۶۵). به موازات این اقدامات می توان با استفاده از روش های تصحیح نمره خام و تعیین مجازات برای پاسخ های غلط که معمولاً در اینگونه روش های امتحانی بکار گرفته می شود عامل حدس را بیشتر کنترل کرد. ببینیم که عامل تصادف و حدس چگونه اثر می گذارد:اگر یک سوال صحیح –غلط فیزیک اتمی را به گروهی دانش آموز کلاس پنجم ابتدائی بدهیم و طرز پاسخگوئی به این سوالات را به آنها یاد دهیم، نیمی از آنها ممکن است به این سوال که اصلاً محتوای آنرا نمی دانند پاسخ درست بدهند. چون سوالات صحیح و غلط یا بطور کلی سوالات دو حالتی دو گزینه یا دو حالت دارند که احتمال انتخاب هریک از این حالتها½ است. اگر یک آزمون صد سوالی به فرم چهار گزینه ای را در ریاضیات پیشرفته به عده زیادی دانش آموز کلاس پنجم دبستان که دانشی نسبت به این موضوع ندارند بدهیم خواهیم دید که میانگین نمرات آنها یعنی میانگین تعداد سوالاتی که به آنها پاسخ درست داده اند حدود ۲۵ خواهد شد. علت این امر اینست که احتمال ¼ وجود دارد که این دانش آموزان به هر سوال بطور تصادفی پاسخ درست بدهند، چون هر سوال چهار گزینه دارد که گزینه درست یکی از آنهاست. اگر احتمال ¼ وجود داشته باشد که به هر سوال بطور تصادفی پاسخ درست بدهند، پس باید به ¼ کل سوالات یعنی به ۲۵ سوال بطور تصادفی پاسخ درست بدهند. بر این اساس اگر این آزمون روی گروه بسیار بزرگی از دانش آموزان بکار رود، بطور متوسطه به حدود ۲۵ سوال پاسخ درست خواهند داد. نمره یا میانگین ۲۵ که این گروه بدست آورده اند یک نمره واقعی نیست چون هیچکدام آنها اطلاعی از ریاضیات پیشرفته نداشته اند و بر پایه احتمالات این نمره را گرفته اند، بنابراین چنین عاملی، یعنی عامل تصادف اثر مهمی روی نمرات آزمون ها داشته و در نتیجه از میزان دقت آنها می کاهد. نکته مهمی را که در اینجا باید تذکر داد اینست که نمره ای که افراد بصورت تصادفی از آزمون ریاضیات پیشرفته بدست می آورند یکسان نیست و دامنه آنها بین ۰ تا ۱۰۰ است، یعنی احتمال ضعیفی وجود دارد که یک یا چند نفر از دانش آموزان به هیچ سوالی پاسخ درست ندهند و همچنین احتمالی وجود دارد که یا چند نفر به همه ۱۰۰ سوال بصورت تصادفی پاسخ درست بدهند. هر چه نمرات از دو طرف به ۲۵ نزدیکتر می شود شامل تعداد بیشتری از افراد خواهد بود، یعنی تعداد افراد بیشتری هستند که نه به ۱۰۰ سوال پاسخ درست میدهند و نه اینکه به همه سوالها پاسخ غلط می دهند یعنی به میانگین عدد ۲۵ نزدیک می شوند. پس نمرات پائین را می پوشانند و در نتیجه میانگین (حدود ۲۵ )بدست می آید. معمولاً در آزمون های چهار گزینه ای برای اینکه اثر عوامل حدس را از بین ببرند نمره حاصل از آزمون را تصحیح می کنند. این کار طریق انجام می گیرد که تعداد پاسخهای غلط را تقسیم بر ۳ کرده و حاصل را از کل پاسخهای درست کم می کنند نمره ای که بدین تربیت بدست می آید نمره تصحیح شده می گویند. بنابراین نمره تصحیح شده (Ѕ) عبارتست از تعداد سوالاتی که به آنها پاسخ درست داده شده (R) منهای ⅓ تعداد سوالاتی که به آنها پاسخ غلط داده شده (W) یعنی،
Ѕ=R-W/3 بنابراین مثلاً نمره کسی که در یک آزمون ۴۰ سوال زبان انگلیسی چهر گزینه ای به ۲۰ سوال جواب درست داده و به ۲۰ سوال جواب غلط، بصورت زیر خواهد بود. Ѕ=۲۰- ۲۰/۳=۲۰-۶/۶۶=۱۳/۳۴
نمرات تمام آزمون های عینی از سوالات دو حالتی گرفته تا پنج یا بیشتر از پنج گزینه ای را می توان تصحیح نمود و از این طریق اثر عامل حدس را از آنها حذف کرد. فرمول کلی تصحیح نمرات آزمون های عینی بدین صورت است.